" نسبيت آداب "

« فلولا نفر من كل فرقه منهم طائفه ليتفقهوا فی الدين »( 1 ) .
جمله‏ای اخيرا منسوب شده است به مولای متقيان به اين عبارت : « لا
تؤدبوا اولادكم باخلاقكم لانهم خلقوا لزمان غير زمانكم » معنای اين جمله اين‏
است كه فرزندان خودتان را به اخلاق خودتان تربيت نكنيد برای اينكه آنها
آفريده شده‏اند برای زمانی غير از زمان شما . يعنی شما متعلق به يك زمان‏
هستيد و فرزندان شما متعلق به زمان آينده . اخلاقی كه شما خودتان داريد
خوب است ولی متعلق به زمان شما است اما اخلاقی كه آنها بايد داشته‏
باشند اخلاقی است كه بايد در زمان آينده خوب باشد .
در اينجا دو مطلب است يكی اينكه آيا اين جمله را علی ( ع ) فرموده‏
است ؟ يعنی سند اين گفتار چيست و از كجاست ؟ بحث دوم اينست كه قطع‏
نظر از اينكه گوينده اين كلام چه كسی باشد ، آيا اين جمله ممكن است مفهوم‏
درستی داشته باشد يا نه ؟
پاورقی :
1 - سوره توبه ، آيه . 122

اما قسمت اول : اين جمله تاكنون در هيچ كتابی از كتبی كه قابل اعتماد
باشد بلكه از كتبی كه قابل اعتماد نباشد ولی اين جمله در آن به شكل حديث‏
از علی ( ع ) روايت شده باشد ديده نشده است . يعنی در نهج البلاغه اين‏
جمله نيست ، در كتب اربعه هم نيست ، در كتابهای حديثی كه بعد نوشته‏
شده و در آنها حتی احاديث ضعيف را هم جمع آوری كرده‏اند مانند "
بحارالانوار " هم نيست ، اخيرا شايع شده است . يعنی از زمانی كه معروف‏
شده است كه اين جمله از اميرالمؤمنين است ، بيش از پنجاه شصت سال‏
نمی‏گذرد . حتی در كتابهائی كه در صد سال قبل هم نوشته‏اند نمی‏باشد . و من‏
در چند سال پيش در يكی از كتابهای تاريخی قديمی يعنی " ناسخ التواريخ‏
" آنهم به طور تصادفی و در شرح حال افلاطون به آن برخوردم كه افلاطون گفته‏
است بچه‏هايتان را با اخلاق خودتان تربيت نكنيد برای اينكه آنها برای‏
زمان ديگری آفريده شده‏اند . آنجا فهميدم كه آن كسی كه اول بار گفته است‏
كه اين جمله مال اميرالمؤمنين است يا اشتباه كرده يا از افرادی بوده‏
است كه غرض دارند ، جمله‏هائی را كه می‏دانند مال يك پيشوای دينی نيست‏
برای اينكه مطلب خودشان را مورد استفاده قرار بدهند ، به يك پيشوای‏
دينی منتسب می‏كنند . علی الظاهر يك چنين جمله‏ای از اميرالمؤمنين صادر
نشده است . البته نمی‏شود گفت قطعا اميرالمؤمنين چنين جمله‏ای نگفته است‏
چون به قول طلبه‏ها " عدم الوجدان لايدل علی عدم الوجود " . هر جمله‏ای كه‏
اميرالمؤمنين فرموده است كه در دسترس نيست . ولی اين را می‏توانيم‏
بگوئيم كه ما هيچ مدركی برای اين جمله نداريم . پس ما از اين نظر كه اين‏

جمله از اميرالمؤمنين هست يا نه بحثی نداريم . ولی آيا اين مطلب فی حد
ذاته حرف درستی است يا نه ؟
مسأله‏ای است كه از قديم الايام ميان دانشمندان وفلاسفه مطرح بوده و الان‏
هم مطرح است به نام " نسبيت اخلاق " ، يعنی اخلاق جزء امور نسبی است‏
بدين معنی كه بطور كلی هيچ خلقی خوب نيست و بطور مطلق هيچ خلقی بد
نيست . يعنی هيچ صفتی را نمی‏شود گفت مطلقا خوب است در هر جا و هر
زمان ، و هيچ صفتی را نمی‏شود گفت مطلقا بد است در هر جا و هر زمان .
بلكه هر صفت خوبی در يك جا و يك زمان ، در يك شرايط خاص خوب است و
همان صفت در يك اوضاع و احوال و يك شرايط خاص ديگر بد است . اين را
می‏گويند " نسبيت اخلاق " و عده زيادی هم طرفدار دارد كما اينكه يك‏
مبحث ديگری هم هست در باب عدالت كه آن را " نسبيت عدالت "
می‏گويند . عدالت چيزی است كه تمام افراد بشر آن را خوب می‏دانند . آيا
عدالت يك مفهوم مطلق است يا يك مفهوم نسبی ؟ مفهوم مطلق معنايش‏
اينست كه يك كار را هميشه می‏توان گفت عدالت و خوب است .
ممكن است نظر گوينده در جمله : " « لا تؤدبوا اولادكم باخلاقكم » " به‏
همين نسبيت اخلاق باشد ، يعنی اخلاقی كه تو داری ممكن است خوب باشد ولی‏
به درد بچه تو نمی‏خورد . بحث نسبيت اخلاق و نسبيت عدالت را بعدا عرض‏
می‏كنم و الان عرض می‏كنم كه نسبيت اخلاق دروغ است يعنی اينطور نيست كه‏
هر چه كه نام اخلاق روی آن باشد نسبی است . ولی اين جمله می‏تواند يك‏
معنای ديگری داشته باشد و آن اينكه " لا تؤدبوا " يعنی ادب

نكنيد . اينجا بايد توضيح بدهم :
ما يك سلسله امور داريم كه به آنها آداب می‏گويند و يك سلسله امور
ديگر داريم كه به آنها اخلاق می‏گويند . اخلاق غير از آداب است . اگر
مقصود گوينده از اين جمله اين باشد كه : لا تخلقوا اولادكم باخلاقكم‏
فرزندانتان را به اخلاق خودتان متخلق نكنيد ، غلط است . ممكن است معنای‏
اين جمله اين باشد : لاتؤدبوا اولادكم بادابكم به فرزندانتان آداب خودتان‏
را نياموزيد بلكه حساب آداب آينده را بكنيد . پس ما بايد فرق بين اخلاق‏
و آداب را بدانيم . اخلاق مربوط است به خود انسان ، يعنی مربوط است به‏
اينكه انسان به غرائز خودش يعنی به طبيعت خودش چه نظامی بدهد ، خودش‏
را چگونه بسازد . نظام دادن به غرائز را اخلاق می‏گويند . انسان دارای‏
غرائز مختلفی است . علمای قديم می‏گفتند در انسان سه قوه اصلی هست ( و
گاهی چهار تا ) يكی قوه عاقله ( قوه عقل ) ، ديگر قوه شهوانی ( مقصود
تنها شهوت جنسی نيست ) و سوم قوه غضبيه . اينطور دسته بندی كرده بودند
كه قوه شهوانی كارش جلب منافع است ، انسان را وادار می‏كند كه منافع‏
خودش را طلب بكند . قوه ديگر كه غضبيه باشد ( مقصود غضب و خشم به‏
معنای خاص نيست ) قوه دفع است ، نيروئی است كه بطور خودكار انسان را
وادار می‏كند كه چيزهائی را كه برای خودش بد و مضر تشخيص می‏دهد دفع بكند
. همينطور كه در جسم انسان قوه دفع هست در روحش هم هست . انسان وقتی‏
غذا می‏خورد ، آن را می‏جود ، غذا وارد معده می‏شود و پس از هضم وارد
روده‏ها شده و سپس از جدار روده‏ها جذب می‏شود ، ولی يك

زوائد و فضولاتی هست كه اينها به درد بدن نمی‏خورد ، نيروی ديگری اينها را
بيرون می‏برد . در روح هم همينطور است .
يك قوه ديگر هست بنام قوه عقل كه قوه حسابگری است . هر قوه‏ای فقط
كار خودش را حساب می‏كند . مثلا شهوت خوردن در انسان هست . آن قوه‏ای كه‏
كارش خوردن است ديگر حسابی در دستش نيست ، فقط احساس لذت می‏كند ،
می‏گويد فقط بايد بخورم . قوه جنسی هم هيچ حسابی در آن نيست جز آنكه‏
بخواهد عمل جنسی انجام دهد . همچنين است قوه غضب . ولی اينها بايد
حسابی داشته باشند . بايد انسان به اين قوا يك نظمی بدهد . شما اگر يكی‏
از قوا را آزاد بگذاريد كه كار خودش را انجام بدهد ، اين آزادی دستگاه‏
شما را خراب و فاسد می‏كند . مثلا چشم از ديدن يك اموری لذت می‏برد ،
ديگر حسابی در دستش نيست . زبان می‏گويد من از خوردن فلان چيز لذت می‏برم‏
، بگذار لذتم را ببرم . اما يك حساب ديگری هست و آن اينكه تنها اين‏
نيست كه بايد لذت ببری . بعد از اين لذت بايد ببينی بر سر اين اجتماع‏
بدنی و شخصيت انسان چه می‏آيد ؟ بايد برايش نظمی قائل شد ، عقل بايد بر
اين بدن و بر اين شخصيت حكومت بكند و به هر كدام سهمی بدهد . اين ،
معنای نظام دادن به غرائز است .
غرض اين جهت است كه نظام دادن به غرائز يعنی سهم بندی كردن تمام‏
غرائز تحت حكومت قوه عقل . تمام اينها سهم دارند . اتفاقا در اخبار ما
هم اينطور وارد شده است كه چشم تو حق دارد ، دست تو حق دارد ، شكم تو
حق دارد ، تمام غرائز تو حق دارند .

يكی از كارهای دين همين است ، چون عقل به تنهائی قادر نيست كه به‏
حساب اينها برسد . دين با تكاليفی كه دارد سهم بندی‏های اينها را مشخص‏
می‏كند . به اين امر ما اخلاق می‏گوئيم . البته منحصر به اين نيست يعنی‏
اخلاق بد تنها از اين ناحيه پيدا نمی‏شود كه سهم يكی بيشتر است ، سهم‏
ديگری كمتر ، بلكه سهم يكی را زيادتر دادن و سهم ديگری را كمتر دادن يك‏
عوارضی ايجاد می‏كند چنانكه جامعه كه گوئی الگوی بدن انسان است اگر در آن‏
تقسيمات طبقاتی غلط صورت بگيرد به طوری كه يكی همه چيز داشته باشد و
ديگری هيچ چيز نداشته باشد ، هم آنهائی كه همه چيز دارند فاسد می‏شوند و
هم آنهائی كه هيچ چيز ندارند ، و يك سلسله مفاسد در اجتماع از ناحيه هر
دو پيدا می‏شود . مثلا اولين ضرر از ناحيه آنهائی كه زيادتر از حد خودشان‏
دارند اينست كه خودشان يك وجود عاطل و باطلی از آب در می‏آيند . اگر هم‏
خودشان درنيايند بچه‏هاشان عاطل در می‏آيند . اينجور افراد امكان ندارد سه‏
يا چهار نسل باقی بمانند . مفاسدی كه از ناحيه محرومين پيدا می‏شود [ از
آنجا ناشی می‏گردد كه ] می‏بيند كار را اين كرده ، زحمت را اين كشيده اما
پولش به جيب ديگری رفته است . چقدر كينه پيدا می‏كند ؟ ! بعد جنايت‏
می‏كند ، آدمكشی می‏كند ، جمعيت تشكيل می‏دهد ، انقلاب می‏كند ، خونريزی‏
می‏كند . می‏بينيد يك نوكری در يك خانه چندين نفر را می‏كشد . معلوم است‏
: می‏بيند تمام افراد خانواده در ناز و نعمت‏اند ، خوشند ، دست به دست‏
يكديگر داده و غرق در شهوتند ، البته ناراحت می‏شود . اين ناراحتيها جمع‏
می‏شود مانند انبار باروت . آنوقت است كه در روزنامه‏ها می‏خوانيد فلان نوكر زن‏
خانواده را كشت ، مرد خانواده را كشت ، بچه را كشت ، دختر را كشت .
اينها حساب نكرده‏اند كه جلوی چشم او عياشی می‏كنند .
عين اين قضيه در قوای نفسانی انسان هست . يعنی اگر انسان بعضی از قوا
را سير بكند و بعضی را گرسنه بگذارد ، آن قوای گرسنه عليه قوای سير طغيان‏
می‏كنند ، قيام می‏كنند و وجود اين آدم را خراب می‏كنند . اينكه اسلام‏
می‏گويد حقوق تمام قوا و نيروها را ادا كنيد و بپردازيد برای همين است .
می‏گويد تو می‏گوئی روح دارم ، جسم هم دارم . روح تو حق دارد ، جسم تو هم‏
حق دارد . می‏گوئی من غريزه دينی دارم ، احساس عبادت در من هست ، شهوت‏
هم در من هست . می‏گويد حق هر دو را بايد بدهی نه اينكه يكی را فدای‏
ديگری بكنی . خيال نكنی كه اگر از ناحيه شهوات نفسانی و جسمانی بكاهی و
دائم به عبادت بپردازی ، آن قوای شهوانی ترا آرام می‏گذارد . خير ، بلكه‏
طغيان می‏كند . اينكه پاپها مقيد بوده و هستند كه اصلا ازدواج نكنند ، همان‏
محروم گذاشتن يك طبقه از طبقات جامعه بدن است . بعد ببينيد تاريخ چه‏
جنايتها در اين مورد می‏نويسد . فكر می‏كنم تزار است كه می‏گويند او فرزند
حرام يكی از پاپها بوده است . نمی‏شود گفت كه آن پاپ بدجنس بوده ،
بلكه روشش غلط بوده است . در روزنامه نوشته بودند خانه كشيشی را كه‏
براساس قانون كشيشی بايد هميشه محروم از ازدواج باشد ، روی يك جنبه‏
سياسی جستجو می‏كردند . يك وقت ديدند در زيرزمين آن يك حرمسرائی تشكيل‏

داده و يازده زن در آنجا نگهداری می‏كرده است .
عين اين جريان در بدن انسان است . اخلاق ، يك تقسيم حقوقی روی غرائز
انسان است . حال آيا اخلاق كه معنايش تقسيم حقوق روی غرائز است ، با
زمانها فرق می‏كند ؟ يعنی آيا سهم چشم انسان ، سهم شكم انسان ، سهم جاه‏
طلبی ( 1 ) انسان تغيير می‏كند ؟ آيا اين سهم بندی ، اين تقسيم كار كه‏
بايد در بدن بشود تغيير پذير است كه بگوئيم " لا تؤدبوا اولادكم . . . "
يعنی بايد برای بچه‏تان يك سهم بندی غير از سهم بندی‏ای كه مربوط به‏
خودتان است بكنيد ؟ نه ، اين ، در تمام زمانها يكی است . چون انسانها
كه عوض نمی‏شوند . اگر انسانی كه درصد سال پيش بوده است با انسان امروز
از لحاظ نيروها و غرائز فرق كرده است ، سهم بندی‏ها هم فرق می‏كند . ولی‏
انسان از اين لحاظ ثابت است ، در همه زمانها يكی است .
اما يك مسأله ديگر در كار است و آن ، مسأله آداب است . آداب مربوط
به سهم بندی غرائز نيست ، بلكه مربوط به اينست كه انسان غير از مسأله‏
اخلاق به يك امور اكتسابی كه بايد اسم آنها را فنون گذاشت نيز احتياج‏
دارد . يعنی به يك سلسله هنرها و صنعتها احتياج دارد و بايد آنها را ياد
بگيرد . مثلا انسان احتياج دارد كه خط نوشتن را ياد بگيرد . ( ياد گرفتن‏
خط نوشتن جزء آداب است ) يعنی بايد باسواد بشود . پيغمبر اكرم فرمود :
« من »
پاورقی :
1 - جاه طلبی يكی از غرائز انسان است . آن معنائی كه بد است ، جاه‏
پرستی است . جاه طلبی يعنی اينكه انسان می‏خواهد در اجتماع محترم باشد .
اگر انسان نخواهد محترم باشد بد است . انسان بايد به اين معنی مقام را
بخواهد كه برای خدا بخواهد .

« حقوق الولد علی الوالد ان يحسن اسمه و يعلمه الكتابه و يزوجه اذا بلغ »
يعنی از حقوق پسر بر پدر است كه اسم نيكو بر او بگذارد ، نوشتن را به او
بياموزد و وقتی بالغ شد برای او همسر انتخاب كند . نوشتن ، فن است ،
هنر است و به عبارت ديگر جزء آداب است . خياطی جزء آداب است ، جزء
فنون است . اسب سواری جزء فنون است ، شناگری جزء فنون است . اين‏
آداب در زمانها فرق می‏كند . انسان نبايد بچه‏اش را هميشه به آدابی كه‏
خود دارد مؤدب بكند . در زمانی كه تو بودی ، ادب تو اقتضا می‏كرد كه‏
نوشتن را بياموزی ، اما بعد ماشين تحرير و ماشين پلی كپی پيدا شد . تو
خودت خط نوشتن را بلد بودی ، در زمان بعد ديگر تنها نوشتن كافی نيست ،
بايد ماشين كردن را هم بلد بود . در زمان جنابعالی وسيله حمل و نقل اسب‏
بود ، شما می‏بايستی اسب سواری ياد می‏گرفتی اما حالا يك مسأله ديگر در
كار است و آن رانندگی است . در زمان تو اين هنر وجود نداشت ولی در
زمانی كه بچه‏ات می‏خواهد زندگی بكند ديگر اسب سواری معنی ندارد ، بايد
به او رانندگی ياد بدهی . ديگر اينجا نبايد كج سليقگی به خرج داد و گفت‏
همان كاری را كه من بلدم بايد بچه من هم انجام بدهد . نه ، لا تؤدبوا
اولادكم باخلاقكم لانهم خلقوا لزمان غير زمانكم .
مثلا كسی براثر جهل و جمود می‏گويد چون من خودم عطاری و زردچوبه فروشی‏
كارم بوده است ، بچه من هم بايد همين كار را بكند . فكر نمی‏كند كه الان‏
كارهائی پيدا شده است كه صدمرتبه بيشتر ، هم برای دنيای خودش و هم برای‏
آخرتش مفيد

است . اينها ديگر جمود است . اين حساب ، حساب آداب است . پس آيا
اخلاق با مقتضيات زمان عوض می‏شود ؟ خير . آيا مقتضيات زمان ، آداب را
عوض می‏كند ؟ بله .
از جمله آداب يكی هم رسوم ميان مردم است . اينها را نه می‏شود گفت‏
خوب است و نه می‏شود گفت بد است . مثلا هر مردمی برای مجالس عروسی يك‏
رسم مخصوصی دارند ، در مجالس ميهمانی يك رسم بالخصوصی دارند . جمله‏
ديگری را هم در ديوانی كه منسوب به اميرالمؤمنين است ، به ايشان نسبت‏
داده‏اند و آن اين است : « بنی اذا كنت فی بلده غريبه فعاشر بادابها »
يعنی بچه جان ! اگر در شهری غريب بودی ، به آداب آن شهر معاشرت بكن .
اينجا صحبت آداب است . مثلا اگر در يك جا رفتی ديدی جمعيتی ايستاده‏
غذا می‏خورند ، تو هم آنجا بايست غذا بخور . اگر شما در ميان عربها برويد
، می‏بينيد وقتی می‏خواهند چيزی را تعارف بكنند ، آن را پرت می‏كنند . در
اينجا اگر كسی بخواهد ميهمانی بدهد بايد حتما به اندازه تعداد ميهمانان‏
جا داشته باشد ولی آنجا اينطور نيست ، ممكن است جمعيت زيادی را دعوت‏
بكنند در خانه كوچكی ، فقط تا ميهمان می‏آيد فورا غذای او را می‏دهند و
می‏رود . ميهمان ديگر می‏آيد همينطور . اما در ايران بايد حتما تمام‏
ميهمانها جمع بشوند ، آنوقت به آنها غذا بدهند . حالا ما اگر به آنجا
رفتيم بايد مطابق آداب آنها عمل بكنيم ، ديگر آدم نبايد تنگ نظری داشته‏
باشد و بگويد من می‏خواهم فقط به آداب خودمان عمل بكنم .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: